خواب زن چپ است.

⭕️ خواب زن چپ است.

شکل درست ضرب المثل همین است و صورت دیگری ندارد؛ هر جند کسانی خواسته اند واژه «زن» را به «ظن» برگردانده، خواب ظن چپ است را تفسیر کنند که از بیخ و بن تحریف ضرب المثل است و مردود.

مثل خواب زن چپ است با همین املا چندین بار در لغت نامه علامه دهخدا و یک بار هم در امثال و حکم وی آمده است.

«خواب زن چپ است؛ یعنی اگر خواب بد دیده است، تعبیرش برخلاف خوب خواهد بود.» ( لغت نامه، مدخل خواب)

بار دوم در مدخل "چپ" به همین مثل برمی خوریم: « چپ بودن خواب زن کنایه است از خلاف شدن آنچه زن در خواب بیند و در اصطلاح عامه چون خواهند به کسی گویند آنچه تو می پنداری یا می اندیشی برخلاف آن واقع خواهد شد، یا آنچه تو آرزو داری عکس آن بوقوع خواهد پیوست، گویند: خواب زن چپ است.» (همان)

در جلد دوم امثال و حکم، این مثل با همین املا ضبط شده:« خواب زن چپ است، گزاره ی رؤیاهای بد ِ زن، نیک و میمون باشد.»

‌یعنی گزارش و تعبیر خواب های بدی که زن می بیند خوب است.

مثل یاد شده در منابع دیگر امثال و حکم فارسی نیز به همین شکل است. «خواب زن چپ است- عوام معتقدند رؤیایی که زن بیند خلافش یا عکسش صدق می کند، یا خوابی را که زن بیند بابد معکوس تعبیر کرد با عکس آن عمل کرد.» ( فرهنگ عوام، امیرقلی امینی)

در فرهنگنامه امثال و حکم ابرانی-‌بخش خواب- در برابر مثل مذکور چنین آمده:«( ۱) نادان همه چیز را برعکس تشخیص می دهد.(۲) بمزاح به مردی که خواب خود را تعریف کند می گویند.» ( فرهنگنامه امثال و حکم ایرانی، امین خضرائی (واله)

یوسف جمشیدی پور در "فرهنگ امثال فارسی" با ذکر این مثل عین مطلب دهخدا را در امثال و حکم آورده است.

خاستگاه این مثل غالباً به مفهوم واژه "چپ"‌ برمی گردد. هر چند این مفهوم را که منبعث از نظام مردسالارانه بوده چه امروز و چه در زمان خود باید بسی نامبارک و ناپسند شمرد، لکن از جهت روشنگری و ایضاح مطلب بایسته است همه ابعاد موضوع برکاویده شود.

ابیاتی که در ادامه یاد می شود از مهم ترین خاستگاه های این گزاره عامیانه است:

در این بیت از خسرو و شیرین، نظامی گنجوی، از زبان مریم همسر رومی خسرو پرویز، خطاب به خسرو چنین می گوید:

«زن از پهلوی چپ گویند برخاست

نباید هرگز از چپ راستی خواست.»

که با ضرب المثل مورد بحث این نوشتار سخت در پیوند است.

جامی هم در یوسف و زلیخا این مضمون را از زبان یوسف خطاب به عزیز مصر در تبرئه خود از واقعه زلیخا می گوید:

چو یوسف از عزیز این تاب و تف دید

چو موی از گرمی آتش بپیچید

بدو گفت ای عزیز این داوری چند

گناهی نی بدین خواریم مپسند

زلیخا هر چه می گوید دروغ است

دروغ او چراغی بی فروغ است.

زن از پهلوی چپ شد آفریده

کس از چپ راستی هرگز ندیده.

و سرانجام این زبان تلخ و گزنده مولاناست در دفتر ششم مثنوی از قول شخصت های داستان:

خواب احمق لایق عقل وی است

همچو او بی قیمت است و لاشَی است.

خواب زن کمتر ز خواب مرد دان

از پی نقصان عقل و ضعف جان

خواب ناقص عقل و گول آید کساد

پس ز بی عقلی چه باشد خواب؟ باد.

خواب زن چپ است، آن نگونه که در تفسیرش گفته شد کمابیش برگرفته و بازتابی از مشابه این ابیات است:
شاوروهن پس آنگه خالفوا
ان من لم یعصهن تالف
مصراع اول این بیت که حدیثی است منسوب به حضرت علی می گوید با زنان مشورت کنید و آنگاه برخلاف مشورت آنان، عمل نمایید.
و در مصرع دوم: که همانا هرکس در برابر زنان، سرکشی نکند و تابع آنان نگردد هلاک شود.

این حدیث گذشته از مثنوی در متون نثر از جمله سندبادنامه ظهیری سمرقندی و مرصادالعباد نجم رازی( هر دو از قرن هفتم) آمده که نشان از رسوب آن در فرهنگ عام و خاص کلاسیک است.
نکته قابل ذکر درباره این حدیث منسوب اینکه در احیاءالعلوم غزالی ج۲،ص۲۹ مصدّر به لفظ "قیل"- نقل شده که مشعر بدان است که غزالی آن را حدیث نمی داند.(احادیث مثنوی،ص۳۰)
با این همه درباره پرهیز مشاوره با زنان در نهج البلاغه چنین می خوانیم:« و ایّاک و مشاورة النساءِ فإن رایهن الی أفن و عزمهن الی وهن...
بپرهیز از رأی زدن با زنان که زنان سست رایند، و در تصمیم گرفتن ناتوان.(نهج البلاغه، نامه۳۱،سیدجعفرشهیدی،ص۳۰۷)
سعدی در گلستان از همین جاست که می گوید مشورت با زنان تباه است.(باب هشتم، حکایت۴۸)

و در نهایت اینکه آیا ضرب المثل یاد شده، برابر و معادلی در دیگر فرهنگ ها دارد با نه جز آنچه در «فرهنگ جامع ضرب المثل دو سویه فارسی انگلیسی ـ.. »یافتیم نمونه ی دیگری به دست نیامد.
خواب زن چپ است طبق سند فوق در انگلیسی برابر است با:
Woman's dreams go by contraries.
در زبان انگلیسی همچنین کتابی از،لوئیزا می آلکوت نوشته شده به نام:‌ …on some occasions, women, like dreams, go by contraries
زنان گاهی مانند رؤیاها، برعکس پیش می روند.
که شاید بتوان به گونه ای با گزاره فارسی پیوند داد.

منابع:
۱. لغت نامه دهخدا

۲. امثال و حکم دهخدا، ج۲

۳.فرهنگ جامع ضرب المثل فارسی انگلیسی، بهمن گرجیان، شیوا مولونیا

۴.مثنوی مولوی

۵.گلستان سعدی

۶.خسرو وشیرین نظامی گنجوی

۷.یوسف و زلیخای جامی

۸.احادیث مثنوی،بدیع الزمان فروزانفر

۹.فرهنگ عوام امیرقلی امینی

۱۰فرهنگنامه امثال و حکم ایرانی
امین خضرایی واله

۱۱.فرهنگ امثال فارسی،یوسف جمشیدی پور

✍: محمود علی اصغری